Surowiec zielarski (roślinny) to cała roślina, jej część lub wydzielina, w której zawartość substancji biologicznie czynnej jest największa. W praktyce surowcem zielarskim będzie to co zbierzemy bezpośrednio z natury, a to co poddamy obróbce w celu utrwalenia surowca będzie już preparatem roślinnym.
Surowcem zielarskim (roślinnym) będą: koszyczek, kwiat, kwiatostan, liść, ziele, kora, owoc, owocnia, makówka, pąk, gruczoł, grzyb, orzech, bulwa, plecha, szypułka, szyszka, korzeń, kłącze, cebula, jagoda, kielich, drewno, korona, zarodek, zarodnik, nasienie, znamię.
Preparaty roślinne to formy jakie potrafimy wykonać z surowców roślinnych w celu przedłużenia ich trwałości: suszenie, mrożenie. Proste preparaty roślinne to takie, które zawierają tkanki roślinne: liść, kwiatostan, ziele, korzeń, czyli suszone zioła pojedyncze lub mieszanki ziołowe.
Przetwory roślinne to poddane różnorakim procesom świeże lub suszone surowce, w wyniku których otrzymamy: napary, odwary, nalewki, soki, intrakty, ekstrakty (wyciągi), oleje, olejki, a te z kolei można dalej zastosować do wyprodukowania maści, kremów, wcierek, olejów itp… 🙂
PREPARATY Z ROŚLIN ŚWIEŻYCH
- sok
- alkoholatura= intrakt (błędnie nazywana przez większość nalewką!!!)
- napar, odwar
Sok – wyciskany w wyciskarce, sokowirówce…. któż nie zna tego sposobu 🙂 Taki 100% sok można zapasteryzować.
Intrakt – świeży surowiec zalewa się gorącym lub zimnym alkoholem 70-95%, pozostawia na 7-21 dni, odcedza. Częściej przygotowuje się alkoholatury zalane gorącym alkoholem, w ten sposób unieczynnia się szereg enzymów obecnych w surowcu, mających wpływ na rozkład interesujących nas związków czynnych.
I tu muszę koniecznie zaznaczyć, że większość domowych przetworów owocowych, które zalewa się alkoholem i nazywa później „nalewką”, to z definicji nie są nalewki a alkoholatury, czyli INTRAKTY właśnie. Świeże owoce lub surowce zielarskie zalane alkoholem to intrakty 🙂 Nalewki sporządza się surowców wysuszonych.
PRAPARATY Z ROŚLIN SUCHYCH
- zioła (pojedyncze lub mieszanki)
- napar
- odwar
- macerat
- woda aromatyczna
- nalewka (tak tak, nalewkę robi się z suszu 🙂 )
- wyciąg
- olej
- olejożywica
Susz: suszenie to najpopularniejszy sposób na utrwalenie ziół, świeże rośliny tracą wtedy 90 – 95% wody. Aby utrata składników czynnych była minimalna, suszenie powinno odbywać się krótko, w temperaturze 25-45 stopni i w przewiewnym miejscu, np strychu, szopce, na wolnym powietrzu ale w cieniu! Obowiązuje pewna generalna zasada: ziół nie suszy się na słońcu – roślinki bardzo lubią słoneczko ale tylko wtedy, gdy rosną. Światło niszczy tokoferole, fitochinony, irydoidy.
Surowce można powiązać w małe wiązki i podwieszać, np:. mięta, melisa, pokrzywa, nawłoć, oregano, można rozłożyć na rozpostartym sicie lub gazie bawełnianej, lub zwyczajnie rozłożyć na stole wyściełanym czystym papierem. Kwiatów, pączków i nasion nie wolno moczyć. Korzenie, kłącza, bulwy i cebule myjemy wodą, kroimy na kawałki, najlepiej na cienkie paski, co ułatwia wysuszenie surowca
Temperatura suszenia standardowo waha się między 25-45 stopni. ALE:
Surowce olejkowe nie powinny być suszone powyżej 35 stopni, gdyż olejki eteryczne ulatniają się z surowca.
Owoce suszy się w 60-80 stopniach ( np. w piekarniku)
Napar: surowiec zalewa się gorącą wodą, pozostawia na 5-15 minut najlepiej pod przykryciem, odcedza i używa.
Napary przygotowuje się tuż przed użyciem lub przechowuje nie dłużej niż jeden dzień. Tak przygotowujemy leki z roślin olejkowych oraz łatwo uwalniających do wody swoje składniki czynne
wewnętrznie – do picia herbaty, herbatki, napoje…
zewnętrznie: – okłady, przemywania,
Odwar: surowiec zalewa się letnią wodą a następnie gotuje na małym ogniu 5-30 minut pod przykryciem.
Odwary stosuje sie do otrzymywania związków z twardszych i trudniej uwalniających części rośliny: kory, korzeni, kłączy lub ziela zawierającego dużo części zdrewniałych, lub które wymagają wygotowania. Odwar sporządzamy np. z kory dębu, ziela skrzypu!!!, korzenia rzewienia, kory wierzby, kłącza perzu…
Macerat wodny: suchy surowiec zalewa się letnią wodą i pozostawia na minimum 30 minut i więcej w zależności od surowca – najczęściej pozyskujemy tak sluzy, np. macerat z lnu, babki płesznik, korzenia mydlnicy.
Macerat olejowy: surowiec zalewa się w olejem roślinnym, poddaje przez kilka tygodni działaniu promieni słonecznych po czym filtruje. Taki olej zawiera oprócz oleju bazowego rozpuszczalne w tłuszczach substancje aktywne z danej rośliny. Np. olej żywokostowy, olej z dziurawca, nagietka, olej z marchewki, łopanu, rumianku, arniki
Woda aromatyczna: jest to wodny roztwór olejku eterycznego, otrzymuje się ją poprzez zmieszanie olejku eterycznego lub innej substancji wonnej ze świeżo przegotowaną i ostudzoną do temp. 40-50°C wodą, przez roztarcie olejku eterycznego lub innej substancji wonnej, z odpowiednią ilością talku oraz zmieszanie ze świeżo przegotowaną i ostudzoną do temp. 40-50°C wodą, lub destylację z parą wodną surowców aromatycznych.
Wody aromatyczne nie są stosowane jako leki, raczej jako składniki wonne w kosmetyce.
Nalewka: suchy surowiec zalewa się alkoholem o stężeniu 40-95 % i poddaje go maceracji przez minimum 7 dni, odcedza. Nalewkę robimy np. z nalewka z głogu, dziurawca, owocni pomarańczy gorzkiej, kozłka, dębianek, dowolnych suszonych ziół. 🙂
Zastosowanie:
wewnętrznie: w formie kropli, małych ilosci rozcienczanych wodą
zewnętrznie: po rozcieńczeniu do okładów, przemywania ran, płukania gardła
Wyciąg: surowiec wytrawiany jest rozpuszczalnikiem, najczęściej wodą lub etanolem. Wyciągami wodnymi są napary i odwary, a alkoholowymi są nalewki.Wyciągi o konsystencji półstałej otrzymamy po odparowaniu dużej części rozpuszczalnika
Wyciągi o konsystencji stałej – wyciągi suche otrzymamy po całkowitym odparowaniu rozpuszczalnika.
Olej: oleje roślinne są pozyskiwane przez tłoczenie z różnych części roślin oleistych, np. nasion, owoców, pestek, jąder nasiennych, w warunkach domowych nie są pozyskiwane. Oleje to np. olej winogronowy, oliwa z oliwek, olej słonecznikowy, rzepakowy itd…
Oleożywica: półstały roztwór żywicy w olejku eterycznym i/lub oleju tłustym otrzymywany przez częściowe odparowanie rozpuszczalnika – w warunkach domowych praktycznie nie pozyskiwany
źródła:
dr H. Różański
Farmakopea Polska IV t.2 1970 r. s.164 > monografia ogólna Aquae aromaticae, wody aromatyczne
Eliza Lamer-Zarawska, Barbara Kowal-Gierczak, Jan Niedworok (red.): Fitoterapia i leki roślinne. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007
Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne: Farmakopea Polska VIII. Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2008, s. 3491
Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne: Farmakopea Polska X. Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276